Moje fotografie Aldona Induła: Szlakiem zamków i pałaców

Trzeciego dnia naszego wyjazdu wyruszyliśmy z okolic Ojcowa w dalszą podróż. Pierwszym w tym dniu przystankiem była Pszczyna. Nasz 10 obiekt na trasie.

Widok na wschodnią elewację zamku od strony parku

Elewacja wschodnia

Niektóre źródła podają, że początki Pszczyńskiego zamku można datować na XI - XII wiek. Miała tu wtedy powstać strażnica wzniesiona przez książęta piastowskie, w celu ochrony szlaku handlowego łączącego Morawy z Rusią Kijowską. Oprócz tego budowla miała spełniać funkcję zamku myśliwskiego i z powodzeniem pełniła ją aż do XX wieku. Natomiast pierwsze pisemne wzmianki na temat zamku pochodzą z XV wieku. Helena Korybutówna miała wznieść tu zamek gotycki składający się z dwóch równoległych budynków (obecne skrzydła - wschodnie i zachodnie). Budynki połączone były murami, a od strony południowej wybudowane były dwie wieże. Całość otoczona była wałami ziemnymi i fosą z mostem zwodzonym.
Następnymi właścicielami Pszczyny byli książęta cieszyńscy. W 1517 roku dobra kupił żupan spiski, możnowładca węgierski, Aleks Thurzo. Za czasów panowania tej rodziny Pszczyna stała się stolicą jednego z wielu państw śląskich. W 1548 roku Pszczynę nabył Baltazar von Promnitz, biskup wrocławski. Pozostała ona w rękach tej rodziny do roku 1765. W II połowie XVI wieku, zamek przebudowano w stylu renesansowym. Na planie nieregularnego czworoboku powstała trójkondygnacyjna budowla, składająca się z dwóch skrzydeł zakończonych wieżami od strony południowej. Zachodnie skrzydło było dłuższe od wschodniego. Jedna z wież wkrótce uległa rozebraniu lub uszkodzeniu, ponieważ na pierwszym udokumentowanym wizerunku zamku jest tylko jedna. Od wschodu do zamku przyległa kaplica, a do południa - brama wjazdowa. Budynki połączone były murem, który był wyższy od północy - tam też znajdowała się wieża z galeryjką, i niższym od południa, do którego dobudowany był mały piętrowy budynek. Od strony dziedzińca mur oraz fasady budynków posiadały trójkondygnacyjne krużganki. Dwuspadowe dachy pokryte były czerwoną dachówką - zamek przeobraził się w gotycką rezydencję.

W 1679 roku wybuchł pożar w wyniku którego zniszczeniu uległo skrzydło północne i wieża. Zamek odnowiono w stylu renesansowym. W 1687 roku w miejsce drewnianej strażnicy wzniesiono murowany budynek zwany - bramą Wybrańców. Był to główny wjazd na teren zamku, strzeżony przez doborowych żołnierzy nazywanych - wybrańcami. Do służby byli oni wybierani osobiście przez właściciela rezydencji. Ponad portalem bramy umieszczono herby właścicieli Pszczyny: Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej, oraz chronostych z ukrytą w łacińskiej sentencji datą budowy bramy.

Elewacja północna

Pszczyński zamek był jedną z ważniejszych rezydencji Śląska, rozwijało się w nim życie artystyczne. W XVIII wieku często gościł tu kompozytor Georg Philip Telemann. Tradycje te są nadal kontynuowane w formie koncertów pod nazwą „Wieczory u Telemanna”, organizowanych w Pszczynie od 1979 roku. W latach 1738 - 1768 nastąpiła kolejna przebudowa, tym razem w stylu barokowym. Nowy budynek składał się z trzech dwukondygnacyjnych skrzydeł ułożonych w kształt otwartej w stronę rynku podkowy. Elewacja parteru była boniowana (jest to specjalny sposób obrabiania krawędzi i lica ciosu kamieni, podkreślające ich układ), okna wyższych pięter otoczone wystającymi obramieniami i oddzielone od siebie korynckimi pilastrami. Całość okryto mansardowym dachem z facjatkami od strony wewnętrznego dziedzińca i południowych zakończeń bocznych skrzydeł. Główne wejście prowadziło od strony dziedzińca do sieni wjazdowej, skąd „lustrzanymi” schodami można było się dostać na reprezentacyjne pierwsze piętro (bel-étage).

Kolejnymi właścicielami Pszczyny byli w latach 1765–1846 spokrewnieni z Promnitzami książęta Anhalt-Köthen-Pless, którzy przekształcili zwierzyniec w park i wznieśli kolejne budowle. Ostatni z rodu Promnitzów, Jan Erdmann (1719-1785), przekazał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi z rodu Anhalt-Köthen, Fryderykowi Erdmann (1731-1797). Kolejni właściciele Pszczyny z rodu Anhaltów władali tutejszymi majątkami do połowy XIX w. W 1846 r. ostatni z rodu, książę Henryk von Anhalt-Köthen (1778–1847), oddał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi, księciu Janowi Henrykowi X von Hochberg (1806–1855) z potężnego rodu magnackiego.

Widok z pałacu na alejkę parkową

Latarnia na elewacji północnej

Zamek w Pszczynie przeszedł na własność książąt Hochbergów z Książa. Pierwszym z tego rodu, któremu przypadł majątek pszczyński był Hans Heinrich X. W 1850 otrzymał od króla Prus Fryderyka Wilhelma IV tytuł księcia na Pszczynie (niem. Fürst von Pleß), który odtąd przekazywany był najstarszemu synowi rodu. Po jego śmierci zamek objął jego syn Hans Heinrich XI (1833–1907), najdłużej panujący na zamku. Za jego czasów nastąpił okres największego rozkwitu rezydencji, a także jego przebudowa do obecnego kształtu. Książę Hans Heinrich XI (w 50. rocznicę urodzin otrzymał od cesarza tytuł diuka, niem. Herzoga) stworzył w swojej siedzibie rozległe założenie ogrodowo-krajobrazowe, sięgające aż do zameczku myśliwskiego w Promnicach pod Tychami. W tym czasie Pszczyna odwiedzana była przez królów pruskich, później cesarzy niemieckich, oraz ich królewskich gości z całej Europy, a sam Hans Heinrich XI pełnił na dworze berlińskim godność cesarskiego Wielkiego Łowczego. Koniecznością więc stało się posiadanie rezydencji godnej pozycji księcia.

W latach 1870–1876 dokonano przebudowy zamku, którą kierował francuski architekt Hippolyte Alexandre Destailleur. Elewacjom nadano kostium architektury francuskiej z XVII stulecia. Znacznie zwiększono powierzchnię dachów, wzmacniając wrażenie przysadzistości budowli. Na szczycie umieszczono ośmiometrowy maszt z flagą herbową właściciela. Zmianie uległo również wnętrze. Powstał wewnętrzny dziedziniec, do południowej części środkowego skrzydła dobudowano reprezentacyjny westybul z trójbiegową, wzorowaną na pałacu w Wersalu, klatką schodową; powstała też monumentalna, dwukondygnacyjna sala jadalna (obecnie Sala Lustrzana). Całkowicie zmieniono też wystrój wewnętrzny: ściany malowano na żywe kolory i pokrywano barwnymi tapetami, Salon Wielki i Bibliotekę wyłożono boazerią z orzecha włoskiego, powstały wtedy też neorokokowe sztukaterie. Wszystko to miało obrazować wspaniałość i potęgę rodu, którą jeszcze podkreślano, zawieszając na ścianach portrety antenatów i umieszczając na elementach wyposażenia herby Hochbergów i monogramy książęce (HB – od Hochberg, na klatce schodowej również dwie odwrócone od siebie litery PP)

Kolejnym właścicielem zamku był Hans Heinrich XV, który przejął dobra po śmierci ojca w 1907. W 1891 ożenił się w Londynie z Angielką Marią Teresą Oliwą Cornwallis-West, nazywaną Daisy („Stokrotką”). Daisy, uważana za jedną z najpiękniejszych kobiet swojej epoki, utrzymująca bliskie stosunki z królami Anglii Edwardem VII i Jerzym V, cesarzem Niemiec Wilhelmem II i innymi monarchami i mężami stanu. Jej staraniem wprowadzono pewne zmiany w wyposażenie zamku.

Sień przejazdowa

Drewniany bruk w sieni

Westybul i schody paradne

Schody paradne

W czasie I wojny światowej, w latach 1915–1916, w zamku mieściła się Wielka Kwatera Główna (Großes Hauptquartier) armii niemieckiej. Na parterze rezydencji mieszkał cesarz Wilhelm II. W Pszczynie decyzje wojskowe podejmowali m.in. cesarz, szef sztabu głównego marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu na front wschodni generał Erich Ludendorff.

Po zakończeniu I wojny światowej, po przeprowadzeniu plebiscytu i III powstania śląskiego Pszczynę przyłączono do odrodzonego państwa polskiego, sam zamek pozostał jednak w rękach rodziny Hochbergów. W latach 1936–1938 w parku powstała druga nekropolia – Hochbergów, w której pochowano Hansa Heinricha XV, zmarłego w 1938, a także najmłodszego syna Daisy, Bolko, zmarłego w 1936, ojca żyjącego do dzisiaj księcia Bolko Hochberg von Pless.

W czasie II światowej, w przeciwieństwie do Książa, który został zajęty przez władze nazistowskie i w dużej mierze zniszczony, zamek w Pszczynie pozostał własnością Hochbergów, chociaż księżna Maria Katarzyna, żona Hansa Heinricha XVII, który przyjął obywatelstwo polskie i walczył w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, z powodu trudności materialnych, musiała sprzedać część wyposażenia i wynajmować pomieszczenia wojsku niemieckiemu.

Po zajęciu Pszczyny przez Armię Czerwoną w lutym 1945 w zamku urządzono szpital przyfrontowy, który działał do 18 sierpnia 1945. W przeciwieństwie do Książa, który, po zniszczeniach dokonanych przez nazistów, został ostatecznie zdewastowany przez wojska radzieckie, wyposażenie zamku w Pszczynie (łącznie z żyrandolami i olbrzymimi kryształowymi lustrami w Sali Lustrzanej) pozostało praktycznie nienaruszone.

Już 1 czerwca 1945 roku podjęto decyzję o urządzeniu w zamku muzeum, a w rok później zostało ono udostępnione zwiedzającym.